Natuurlijk weten wij wel dat er veel geweld onder de mensen is. Maar dat afgehakte hoofd dat deze week in Amsterdam werd gevonden, zet mij wel weer extra aan het denken. Mensen zijn gruwelijk. De Romeinen zeiden het al: homo homini lupus. Dat mensen geweldenaars zijn, blijkt ook uit de gelijkenis die Jezus hier vertelt. De boodschappers worden met geweld tegemoetgetreden of zelfs vermoord. Zo zijn de mensen? Boodschappers van God herinneren de mensen er aan dat de wereld niet van hen is, dat ze die alleen gekregen hebben om er een tijd verantwoordelijk mee om te gaan. Maar mensen vermoorden liever de boodschappers dan de boodschap te moeten horen. Gek eigenlijk, het slot van die gelijkenis: de religieuze leiders, zo staat er, hebben door, dat Jezus hen bedoelt met de pachters in de gelijkenis. Toch reageren ze onverminderd met geweld: ze nemen zich des te harder voor om deze boodschapper van kant te maken.
Een woord misschien nog over de uitwerking van een bepaalde uitleg van deze tekst (ik weet niet of ik hier zondagmorgen op in wil gaan): Bij deze tekst is het belangrijk om goed te lezen. De kerk heeft dat in het verleden vaak niet goed gedaan. En deze tekst gebruikt om een stuk substitutietheologie te onderbouwen. Met nadruk op de laatste verzen van de gelijkenis zou dan de kerk de nieuwe eigenaar van de wijngaard zijn, dus de kerk het nieuwe Israel. Inderdaad is met de wijngaard in de bijbel vaak het godsvolk Israel bedoeld. Hier ook. Maar als je hier de vervanging van Israel door de kerk inleest zie je over het hoofd dat Israël de wijnstok is en niet de pachters. De pachters zijn de leiders van het volk, die als vanzelfsprekend de wijngaard beheren en eigenmachtig te werk gaan. Wie "de anderen" zijn die er misschien komen wordt niet gezegd. Het is de gelijkenis om het effect te doen: dit kan zo nooit goed gaan!

Als er mensen worden getroffen door een verschrikkelijk gebeuren willen wij daar graag een verklaring voor. De aanslagen in Parijs in november, een aardbeving, een vloedgolf, een treinramp, een vliegtuigcrash - waarom treft het bepaalde mensen en anderen niet? Er schijnt iets in ons te zitten dat hier graag een verklaring voor wil. Best wel raar. Want stel je voor dat er een verklaring zou zijn - zou het ons helpen om de gebeurtenissen te accepteren? Ik denk het niet. De wens naar een verklaring lijkt ingegeven door onze moeite het te accepteren. Heeft Jezus dan een verklaring waarom de een wel wordt getroffen en de ander niet? Hij weigert een verklaring te geven. Jezus lijkt behoeft te hebben aan een andere verklaring van de mensen die met de vraag naar hem toe komen, namelijk waarom zij denken dat zij zich in deze vragen als toeschouwer denken te kunnen gedragen. Neem dit soort gebeurtenissen liever tot aanleiding om je bewust te zijn hoe je leven wilt. In plaats van met de armen over elkaar te staan debatteren hoe waarschijnlijk de structuur van het karma in elkaar zit. Zorg dat je leven vruchten draagt, dat anderen wat aan je hebben. Een wijs woord ter bezinning, lijkt me...

De verheerlijking op de berg, zoals dit tekstgedeelte meestal wordt aangeduid, staat in alledrie de synoptische evangeliën (waarom eigenlijk niet bij Johannes, kun je je afvragen, want het zou mooi in zijn theologische lijn passen, grof samengevat: het gaat in alles om Jezus zelf). Dit jaar lezen we het volgens Lucas. Lucas heeft een verschil met de anderen dat mij bijzonder aanspreekt: bij Lucas is de gedaanteverandering, of de gewaarwording van hemels licht bij Jezus een gevolg van gebed. Terwijl Matteus en Marcus het over een plots inzettend gebeuren zien, beschrijft Lucas dat gebeuren op de berg als een gebedservaring, of althans als een door gebed opgeroepen ervaring. Ik neem het als een aansporing mee: laten we God zoeken in de stilte en wellicht "laat God zijn aangezicht over ons stralen in genade" (Num. 6, 25)

Bij het trefwoord "roeping van leerlingen" hebben de meeste mensen de gang van zaken zo voor ogen: Jezus roept "volg mij" en zonder te dralen staat de geroepene op en volgt Jezus op zijn weg. In het Lukasevangelie gaat dat anders. Daar rukt Jezus Petrus op de huid, steeds dichter. Terwijl de mensen zich om Jezus verdringen houdt hij zich eerst afzijdig: hij moet werken. Dan legt Jezus gewoon beslag op de werkplek van Petrus, hij gaat in zijn boot zitten. Vervolgens geeft hij Petrus een opdracht die deze eigenlijk had moeten weigeren, vanuit zijn vissersexpertise gezien. Jezus legt zo gezien ook nog beslag op zijn beroepservaring. De ongelofelijke visvangst is voor Petrus een ontmoeting met het/de Heilige. Dit kan niet, dit is overweldigend, dit is goddelijk, wat hij meemaakt. En hij zegt tegen Jezus: ik ben een slecht mens, we moeten uit elkaar. Jezus zegt: we moeten dichter bij elkaar. Je zult er maar mee opgescheept zitten, zo'n mens als Jezus die je niet ontwijken kunt. De grootste vangst van Petrus is meteen zijn laatste: hij wordt volgeling van Jezus, mensen-visser. Vragen zouden kunnen zijn: inhoeverre is bij ons ook het werk het argument om Jezus "buiten boord" te houden? Gaan we zijn "woord" volgen als hij ons de diepte in stuurt en ons weg hebben wil van het oppervlakkige? En wat zou er in zo'n woord van hem moeten zitten als ons dat kan aanzetten om dingen te wagen die we voor gewoon nooit zouden doen?

Sterren waren het navigatiesysteem van de mensen in bijbelse tijden. Op zee en in de woestijn, maar daarvoor had je er wel meer dan één nodig natuurlijk. Ik las een stuk van een collega die in het donker in de woestijn onderweg was. De autochtone man die de auto bestuurde waarin zij zat, ging van tijd tot tijd de auto stilzetten en deed de lichten uit. Dan kon hij de sterren beter zien. Zo bepaalde hij de goede weg. Het zal wel een verhaal zijn uit de tijd toen we nog geen navigatiesystemen in de auto hadden. In het verhaal over de drie wijzen uit het oosten zitten veel betekenislagen. En ik merk dat ik de neiging heb om van alles uit te leggen, want veel legendes hebben zich gevormd rond deze vertelling (het zouden er drie zijn, het zouden koningen zijn, men heeft ze namen gegeven en verschillende huidskleuren ezv...) Maar ik ga niet weer uitleggen wat er van de beelden allemaal niet klopt (dat heb ik de afgelopen jaren genoeg gedaan) en ga me richten op de vraag wat de wijzen zou hebben kunnen bezield om op weg te gaan. Daartoe vraag ik me eerst af, hoe ze in Jeruzalem tegen deze mensen zouden hebben moeten aangekeken. In Jeruzalem, waar men nota bene uiterst koel en onbewogen op de vreemdelingen reageert... Om kort te gaan: mensen vol van verlangen en mensen vol van schriftkennis, die raken elkaar nog lang niet altijd...

De oudjaarsavond is eigenlijk een "vreemde eend in de bijt". Want we zijn in de kerkelijke kalender bezig met de geboorte van Jezus, en wat er aan vooraf gaat en wat er op volgt. Daar is eigenlijk geen plek voor iets dat niet aan de kerkelijke maar aan de reguliere kalender vastzit: jaarwisseling. Eigenlijk helemaal geen kerkelijk item. Het volgende item dat in de kerkelijke liturgie thuishoort is de naamgeving, dat is op 1 januari, acht dagen na de geboorte. Tot nu toe was de oudjaarsdag ook als zodanig niet opgenomen in het oecumenisch leesrooster. Nu is dat voor het eerst wel het geval. De lezingen komen uit het rooster van het Evangelisch-Luthers Dienstboek, dat Oudjaar wel als een kerkelijke dag aanmerkt (dus minder strak liturgisch en meer pastoraal denkt?). Is dat al een hint in de richting van 2017, het jaar van 500 jaar reformatie? In dat jaar en bij die gelegenheid volgt het oecumenisch leesrooster dan ook het hele jaar het Luthers Leesrooster. De Jesajatekst roept op tot luisteren en kijken, om te weten wie je bent en wat je met God "hebt". De evangelietekst roept ons om waakzaam te zijn. Dit lijkt me in de richting van een aandachtig en alert leven te wijzen. Misschien is dat een grondhouding die we ons kunnen eigen maken aan het begin van een nieuw jaar?

Ik vind het best lastig om ieder jaar te vertellen over het kerstgebeuren en daarbij niet in herhalingen te vallen (al zou vermoedelijk niemand van de kerkgangers het merken als ik een verhaal van jaren geleden zou hergebruiken). Als ik zo bezig ben, denk ik vaak: je kunt er beter over zingen dan over vertellen. Goed: gezongen wordt er in de kerstnachtdienst, door het gelegenheidskoor. En door de kerkgangers natuurlijk. In de kerstnachtdienst zal ik me richten op een schilderij van Albrecht Altdorfer uit 1511, genoemd "Heilige Nacht", waar hij op een unieke manier de ouders en het kind in een niet voor de hand liggende omgeving situeert, afwijkend van de manier waarop meestal de geboorte van Jezus wordt uitgebeeld. En in de kerstmorgendienst zal ik proberen Jezus als een vreemdeling te begrijpen, een vreemdeling want komend uit de wereld van God. Een vreemdeling met een goed verhaal. En ons daarbij plaatsend voor de vraag hoe wij eigenlijk tegen vreemdelingen aankijken. Nou, hier laat ik het bij. Welkom in de kerkdiensten!!!

Zacharias kan weer spreken! Nu hij spreken kan - gaat hij zingen! Aan het eind van hoofdstuk 1 uit het Lucas-evangelie staan er lofzangen. Die van Maria en die van Zacharias. De laatste is op 4 advent aan de orde. Er is een aardig verschil tussen deze twee lofzangen: Maria zingt van beneden naar boven, Zacharias van boven naar beneden. Ik bedoel: Maria begint bij zichzelf "mijn ziel..." en trekt dan de kring breder, naar heel het volk toe. Zacharias zet hemelhoog in bij de daden van God "geprezen de God van Israel..." en spreekt dan tenslotte zijn zoon toe. Negen maanden heeft hij stil moeten zijn, en nu is het eerste wat er uit zijn mond komt een lied. Dat is dus iets kostbaars, iets dat negen maanden in hem is gerijpt. Een lofzang over de bevrijding van Israel, alsof die al een feit is. Dat klopt natuurlijk niet met de feiten. En het zal ook met die zoon van hem anders uitpakken dan zijn terminologie hier doet vermoeden. Maar waar blijven we, als lofzangen zich door feiten de mond laten snoeren? Lofzangen zijn er om uit te drukken waar je je aan vast houdt, waar je je aan optrekt. En ik vind het mooie woorden: "licht voor wie in het duister zitten", "zonder angst God dienen" en "onze voeten richten op de weg van vrede". Woorden die verlangen wakker houden, dat ze ooit, en steeds meer hier en nu, werkelijkheid gaan worden.