Ja, ik vind dat best lastig: ieder jaar vieren we hetzelfde, en toch kan en wil ik niet hetzelfde vertellen als eerdere jaren. Voor de kerstnachtdienst heb ik me wat gefocust op licht en donker. Het licht treft altijd op situaties van donker. Ik zit hier boven voor te bereiden terwijl de zon schijnt, en dan heb ik geen zin om een kaars aan te steken, hoewel ik dat meestal wel doe als ik inhoudelijk bezig ben. Zo is het met het licht van kerst ook: als het overal verblindend licht zou zijn valt een lichtpunt niet op. In het donker komt het licht tot zijn recht. Ik denk aan Jochen Klepper, dichter van het lied dat we na het kyrie-gebed zingen; hij had veel donker in zijn leven.
En de kerstmorgen? Er zijn twee geboorteverhalen van Jezus. Dat van Lukas (dat we meestal lezen en dat iedereen kent) en dat van Matteus (met de stamboom voorafgaand). Ik zal ze met elkaar in gesprek brengen. Laat ik maar bij Matteus blijven deze keer, want het kerstspel van de kinderen doet wel iets met Lukas.

Nu ik wat zit te speuren in mijn boekenkast en op het web valt me iets op: er is een groot verschil in de omgang met Batseba in enerzijds de beeldende kunst en anderzijds de geschreven kunst. In de literatuur wordt de Batseba-episode vrijwel altijd weggelaten terwijl in de beeldende kunst de figuur van Batseba een van de meest geliefde motieven is; zij fungeerde als een bijbels motief dat de kunstenaar de gelegenheid gaf 'legitiem' vrouwelijk naakt te schilderen. In mijn boekenkast staat de Postille, dat is een jaarlijks verschijnend tijdschrift met uitleg over bijbelteksten met het oog op de preek, en vaak ook met aanwijzingen voor de preek. Die reeks is in dit jaar stopgezet, te veel dominees halen hun info tegenwoordig van het web. Maar: 65 jaar lang preek-commentaar, en in al die jaren niemand die zich met 2 Samuel 11 heeft beziggehouden! Kennelijk vindt men dit hoofdstuk alleen niet genoeg stof om er over te preken. Over het volgende hoofdstuk, waar de profeet Nathan om de hoek komt kijken, staan de boeken wel weer vol... Wie meer over Batseba wil weten kan hier kijken. Daar staat veel wetenswaardigs, wel in het Duits...

We wisten het natuurlijk al wel: macht brengt de slechste dingen in de mens naar boven. Koning David ziet een bloedmooie vrouw en verleidt haar tot overspel. Hier niks geen psalmdichter en niks geen herder die zorgt dat zijn onderdanen tot hun recht komen, maar de zelfzuchtige heerser die zorgt dat hij zelf aan zijn trekken komt. Maar daarna wordt het van kwaad tot erger: omdat de koning zijn sporen wil uitwissen raken er steeds meer mensen bij betrokken en wordt het alsmaar ingewikkelder en laat hij liever iemand vermoorden dan zijn misdaad toe te geven. Er was nog geen DNA-onderzoek, anders, zo zou je zeggen, had hij dit wel uit zijn hoofd kunnen slaan. Maar dit is David. En het zou over Batseba gaan, de vrouw met wie... Matteus noemt haar niet eens bij de naam, zij is gewoon "de vrouw van Uria". Is dat haar rol? De vrouw van een ander te zijn? Ze maakt hier een passieve indruk, slachtoffer van het spel om de macht; er wordt met haar gedaan. Je zou haar, met een beetje kwaadwillendheid, ook anders kunnen zien: als een intrigante, iemand die weet hoe je het aan moet pakken als je hogerop wil komen. In 1 Koningen 1 en 2 heeft zij een veel actievere rol... En om nog even kwaadwillend door te gaan: ook Uria, haar man, is misschien niet alleen maar slachtoffer. Hij weigert het bevel van de koning op te volgen en dat hoort niet. Bovendien wekt hij de indruk een goede patriot te zijn en suggereert dat de koning (die thuis zit in oorlogstijd) de ark van God en zijn volk in de steek laat... Maar kwaadwillendheid kan niet de lijn van de preek zijn, dunkt me. Het project over de voormoeders vraagt van mij om Batseba als een stralende ster te zien. Ik zal mijn best doen en zondag hoort u wel of het een beetje gelukt is...

Weer hebben we met een prostituée te maken, nu met een die niet voor één keer, maar beroepshalve dit ambacht uitoefent. Was het niet vaak zo dat infiltratie in de rijen van de tegenstander zich langs activiteiten bewoog die in dit ambacht thuis zijn? Rachab weet wat de klok geslagen heeft: het volk van Israel zal het winnen, het is zaak om je er op in te stellen. Wat dat betreft, is zij een vrouw van de advent: ze stelt zich in op wat komen gaat, en zij is bereid daarin heel ver te gaan. Is dat de verbinding met de evangelietekst van Matteus 3 over Johannes de Doper, die zich ook instelt op wat komen gaat: hij wordt beschreven als de wegbereider van Jezus. Rachab is bekend geworden vanwege haar spreekwoordelijke gastvrijheid, maar het is maar van welke kant je het bekijkt: haar landgenoten zullen dat eerder collaboratie met de vijand hebben genoemd. Het diepste moment van het verhaal is, naar ik meen, dat hier mensen diep in elkaars ziel kijken en voor elkaar instaan, met gevaar voor eigen leven wat Rachab betreft. Moet het over solidariteit gaan? Over het accepteren van consequenties? Het rode koord is het kenmerk van Rachab geworden. "De Rode Draad" was ooit de naam van een belangenbehartiging voor prostituées, die naam zal hier zijn oorsprong wel hebben. Als ik even oecumene-breed kijk zie ik dat deze dag, liturgisch gesproken, zijn tegenstellingen kent: gaat het in veel Protestantse Kerken om de - zeg maar: bevlekte - ontvangst van de verspieders, in de katholieke kerk waait de wind uit de andere hoek, daar is het het feest van de onbevlekte ontvangenis van Maria...

In de adventstijd gaan de eerste lezingen over "vrouwen met toekomst". Grotendeels gaat het daarbij om vrouwen die wij wellicht "vrouwen met een verleden" zouden noemen.
Tamar, aan de orde op de eerste adventszondag, dwingt een vorm van leviraatshuwelijk af, dat haar vader Juda haar niet mogelijk wil maken. Zij wordt "rechtvaardig" genoemd (niet onschuldig, zoals de NBV geeft) terwijl verder de mannen vooral opvallen doordat zij hun verantwoordelijkheid ontlopen: Juda maakt zich los uit de verantwoordelijkheidsstructuren, ook Onan onttrekt zich aan zijn heilige plicht. En dit terwijl Gen 38 op zich ook weer zijn plaats in het Jozefverhaal te danken heeft aan mannen die hun verantwoordelijkheid ontlopen: Ruben is de oudste, maar hij laat het afweten in Gen. 37 terwijl verderop Juda een leidende rol krijgt. Om aan te tonen dat dat terecht is, is Gen 38 hier ingelast: dat Juda meetelt is aan een vrouw te danken: zij heeft voor de "bekering" van Juda gezorgd. Ik vind het lastig om deze lezing te combineren met de evangelielezing Matteus 24, 32-44 die gaat over de noodzaak om af te stemmen op wat er komt. Zou de lijn kunnen lopen via de rechtvaardigheid van Tamar?